Η Μονή βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο του νησιού, σε απόσταση 15 χλμ από την Σητεία. Ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα πάνω σε πλάτωμα και καλύπτει έκταση 800 τμ. Το συγκρότημα ακολουθεί αρχιτεκτονική φρουριακού τύπου, ενώ αναπτύσσεται γύρω από την κεντρική αυλή σε τρία επίπεδα με επάλξεις. Το παλιό μονόχωρο καθολικό βρίσκονταν εξωτερικά του περιβόλου της Μονής και σήμερα σώζονται τμήματα της διακόσμησης. Το δεύτερο καθολικό βρίσκεται εσωτερικά του περιβόλου, χωρίζεται σε δύο κλίτη, ένα εκ των οποίων ανήκει σε παλαιότερη φάση που χρονολογείται στον 14ο αιώνα.

Η αρχιτεκτονική του καθολικού φέρει στοιχεία αναγεννησιακού στυλ και κτητορική επιγραφή. Το τέμπλο έχει ενδιαφέρουσες εικόνες της βυζαντινής περιόδου. Τα κελιά αναπτύσσονταν κατά μήκος του φρουρίου και ήταν ενσωματωμένα στον περίβολο. Η είσοδος ήταν ασφαλισμένη με διπλή πύλη, σύστημα ασφάλισης με τροχό και καταχύστρα, δηλαδή άνοιγμα από το οποίο έριχναν καυτό νερό ή λάδι στους επιδρομείς.

Μετά τις επιδρομές των Οθωμανών του 15ου αιώνα, η Μονή ανοικοδομήθηκε έτσι ώστε να ενισχυθεί η άμυνα της. Οι οικογένειες των Κορνάρων και των Μέτζων έγιναν χορηγοί της προσπάθειας σύμφωνα με επιγραφές.

Η ακμή αυτής της περιόδου αντανακλάται στις βυζαντινές εικόνες, έργα επιρροής των καλλιτεχνικών κέντρων της Κωνσταντινούπολης και της Κρήτης.

Την περίοδο των Οθωμανικών χρόνων το μοναστήρι λεηλατήθηκε και η ονομασία του άλλαξε από Μονή Ακρωτηριανή σε Τοπλού, όπως μαρτυρεί έγγραφο του 1673. Το 1704 η Μονή γίνεται Σταυροπηγιακή́, δηλαδή υπάγεται πλέον στο Οικουμενικό Πατριαρχείο για να απαλλαγεί από τα χρέη της επαχθούς φορολόγησης. Την περίοδο των Επαναστάσεων του 1821 και 1866 ακολούθησαν σφαγές και λεηλασίες ως αντίποινα για τη συμμετοχή των μοναχών στον απελευθερωτικό αγώνα. Την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αποτέλεσε καταφύγιο της Εθνικής Αντίστασης.

Κειμήλια του μοναστηριού όπως εικόνες, χειρόγραφα, λειτουργικά σκεύη και ιστορικά τεκμήρια φυλάσσονται και εκτίθενται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Στις δραστηριότητες της Μονής περιλαμβάνεται η καλλιέργεια βιολογικών αμπελώνων 350 στρεμμάτων και η οινοποίηση κρασιών υψηλής ποιότητας με την ετικέτα Τοπλού.